नेपाली पर्यटनको इतिहास समस्या र चुनौती
बिश्व पर्यटन दिवस बिशेश
त्रीलोचन कोइराला
नेपाली पर्यटनको इतिहास एउटा विविधताले भरिएको र समृद्ध कथा हो, जहाँ प्राकृतिक सौन्दर्य, सांस्कृतिक धरोहर, र धार्मिक महत्त्वका स्थलहरू मुख्य आकर्षण बनेका छन्। नेपाललाई ‘पर्यटनको स्वर्ग’ मानिन्छ, यसको कारण विश्वकै सर्वोच्च शिखर सगरमाथादेखि गहिरो उपत्यकाहरू, हिमाली झरना, वन्यजन्तु र बहुसांस्कृतिक समाजको मिश्रण हो। तर, यो समृद्धि प्राप्त गर्न लामो समय लागेको छ र अनेकौं चुनौतीहरूको सामना गर्नुपर्ने भएको छ।
नेपालमा पर्यटनको प्रारम्भिक इतिहास १९५० को दशकबाट सुरु भएको मानिन्छ, जब देशले बाहिरी संसारसँग सम्पर्क राख्न सुरु गर्यो। सन् १९५३ मा सर एडमण्ड हिलारी र तेन्जिङ नोर्गेले सगरमाथाको पहिलो सफल आरोहण गरेपछि नेपाल अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा पर्यटनको लागि परिचित भयो। त्यसपछिका दशकहरूमा, पश्चिमी पर्यटकहरूको आगमनले नेपाली पर्यटन उद्योगलाई बलियो बनाउन ठूलो योगदान गर्यो। १९७० को दशकमा नेपाल हिप्पीहरूको लागि लोकप्रिय गन्तव्य बनेको थियो, विशेष गरी काठमाडौँको थमेल क्षेत्र। यसपछि साहसिक खेलकुदहरू, ट्रेकिङ, पर्वतारोहण, र धार्मिक पर्यटनले नेपालको पर्यटनलाई अगाडि बढायो।
नेपालको पर्यटनलाई चार प्रमुख क्षेत्रहरूमा विभाजन गर्न सकिन्छ: साहसिक पर्यटन, सांस्कृतिक पर्यटन, धार्मिक पर्यटन, र ग्रामीण पर्यटन। यी सबै क्षेत्रहरूले पर्यटकहरूलाई नेपालमा आकर्षित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका छन्। हिमाली ट्रेकिङ, सगरमाथा आरोहण, अन्नपूर्ण परिक्रमा जस्ता साहसिक क्रियाकलापहरूका साथै पशुपतिनाथ, बौद्धनाथ, र लुम्बिनी जस्ता धार्मिक स्थलहरू पर्यटनको प्रमुख केन्द्र बनेका छन्।
यद्यपि, नेपाली पर्यटनले थुप्रै चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ। देशको राजनीतिक अस्थिरता, आधारभूत पूर्वाधारको अभाव, र हालसालै देखिएको पर्यावरणीय समस्याहरूले यस क्षेत्रमा नकारात्मक असर पारेको छ। विशेष गरी २०१५ को विनाशकारी भूकम्पले नेपाली पर्यटनलाई गम्भीर क्षति पुर्याएको थियो, जसको पुनर्निर्माण अझै पनि सम्पन्न भएको छैन। त्यसपछि, विश्वव्यापी महामारी कोभिड-१९ ले पर्यटन उद्योगलाई लगभग ठप्प पार्यो, जसबाट देशको आर्थिक प्रणाली नै प्रभावित भयो।
त्यसैगरी, पर्यटनमा समावेश गरिएका सेवा तथा सुविधा कमजोर हुनु अर्को समस्या हो। होटल, यातायात, तथा स्वास्थ्य सेवा लगायतका क्षेत्रमा गुणस्तरको कमीले पर्यटकहरूको विश्वास गुम्ने खतरा रहन्छ। साथै, नेपालको पहुँच मार्गहरू जटिल छन्, विशेष गरी ग्रामीण तथा दुर्गम क्षेत्रमा पुग्न कठिनाइहरू छन्। पर्यटन क्षेत्रमा आधुनिकीकरण तथा दीर्घकालीन योजना अभाव पनि चुनौतीको रूपमा रहेको छ।
यसका अतिरिक्त, नेपाली पर्यटनको दीर्घकालीन भविष्यका लागि प्रमुख चुनौती भनेको पर्यावरण संरक्षण हो। बढ्दो पर्यटनले वातावरणमा नकारात्मक असर पारेको छ, जस्तै: हिमाली क्षेत्रमा फोहोरको मात्रा बढ्नु, जैविक विविधतामा ह्रास आउनु, र हिमाली जलवायु परिवर्तनको सामना गर्नु परिरहेको छ। यस्ता समस्याहरूलाई दिगो विकासको अवधारणामा आधारित समाधानको आवश्यकता छ।
नेपालको पर्यटन उद्योगलाई पुनर्जागृत गर्न केही सम्भाव्य रणनीतिहरू लागू गर्न सकिन्छ। पहिलो, दिगो पर्यटन विकासको अवधारणालाई आत्मसात गर्दै, पर्यावरण संरक्षण र स्थानीय समुदायलाई लाभदायक बनाउनुपर्ने हुन्छ। दोस्रो, पर्यटनको क्षेत्रीय विस्तार गर्दै ग्रामीण पर्यटनलाई प्रवर्द्धन गर्न सकिन्छ, जसले पर्यटनले ल्याउने फाइदा ग्रामीण क्षेत्रहरूमा पनि फैलाउन मद्दत पुर्याउँछ। तेस्रो, नयाँ बजारहरू, जस्तै: पूर्वी एशिया, दक्षिणपूर्वी एशिया, र मध्यपूर्वी मुलुकहरूमा ध्यान दिएर पर्यटन प्रचारप्रसार गर्न सकिन्छ। चौथो, नेपाललाई पूर्ण रूपमा सुरक्षित पर्यटकीय गन्तव्यको रूपमा स्थापित गर्न सुरक्षा व्यवस्था र पूर्वाधारहरूलाई सुदृढ पार्नुपर्छ।
नेपालमा पर्यटनको भविष्य अत्यन्तै सम्भावनायुक्त छ, यदि सरकारले दीर्घकालीन योजना, पर्याप्त लगानी, र स्थानीय समुदायलाई सहभागी गराएर अघि बढाउँछ भने। पर्यटनलाई दीगो, समावेशी, र पर्यावरणमैत्री बनाएर मात्रै नेपालले आफ्नो पर्यटन उद्योगलाई पूर्ण रूपमा प्रबर्द्धन गर्न सक्छ।
